Kwartał Kultury

Część I – oprowadzanie po obiekcie (15.00-16.00) 

W oprowadzaniu po obiekcie dawnej II Kliniki Chorób Wewnętrznych, który w przyszłości ma zostać przekształcony w Dom Literatury, wzięło udział ok. 60 osób reprezentujących szeroki przekrój krakowskich środowisk literackich. Uczestnicy zostali podzieleni na dwie grupy, które przeszły przez wszystkie kondygnacje budynku od przyziemi po poddasze.

Część II – (16.00-18.30) 

W następującej po oprowadzaniu części warsztatowej wzięło udział 36 osób, w tym:

• Przedstawiciele środowisk twórców: Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Fundacja Kontent, Otwarta Pracownia, Kultura w Pracy,
• Przedstawiciele środowisk krytyki literackiej: Wydział Polonistyki UJ,
• Przedstawiciele literackich NGO: Fundacja Tygodnika Powszechnego, Fundacja Burza Mózgów, Fundacja Muzeum Komiksu, Fundacja Promocji Kultury „Urwany Film”,
• Przedstawiciele instytucji prowadzących działalność około-literacką: Biblioteka Kraków, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, Goethe-Institut Krakau,
• Przedstawiciele środowisk językoznawczych (Fundacja na rzecz Muzeum Języka Polskiego), drukarskich (Pracownia Edukacji Historycznej), medycznych (Katedra Historii Medycyny UJ),
• Przedstawiciele Wydziału Kultury UMK oraz Małopolskiego Instytutu Kultury jako partnera w procesie inwestycyjnym dla Kwartału Kultury.

Warsztaty poprzedziła prezentacja Kwartału Kultury i wprowadzenie Caroliny Pietyry – Dyrektorki KBF. W prezentacji zwróciła ona uwagę na protopijne podejście do budowania docelowego charakteru dzielnicy Wesoła jako dzielnicy kreatywno-kulturalnej oraz laboratorium innowacji miejskich. Poinformowała zebranych, że proces partycypacyjny dla Kwartału Kultury, jaki potrwa od lutego do czerwca 2025 r. został podzielony na przynajmniej trzy warsztaty, konsultacje z mieszkańcami oraz konsultacje ze środowiskiem. Spotkanie, którego przedmiotem jest niniejsza notatka było pierwszym etapem procesu.

Dyr. Pietyra określiła jako cel spotkania zdefiniowanie i zidentyfikowanie priorytetów w programie Kraków Miasto Literatury UNESCO na najbliższe lata. Działanie to pozwoli z jednej strony na zapewnienie wkładu do projektu aktualizacji obecnie obowiązującej uchwały Rady Miasta Krakowa z 2016 roku, a z drugiej umożliwi osadzenie potrzeb środowisk literackich Krakowa w zakresie przyszłej przestrzeni Domu Literatury na szerokim, strategicznym tle.

Dalsze prace zostały podzielone na stoliki tematyczne odpowiadające obszarom strategicznym programu KMLU. Dyskusje w stolikach poprowadziły przedstawicielki Zespołu Literackiego KBF.

Najważniejsze wnioski z dyskusji w stolikach

W zakresie programu KMLU:

• Wzmocnienie znaczenia poziomych, partnerskich relacji i współpracy w kontekście wydarzeń literackich – zwłaszcza festiwali oraz jeszcze ściślejszej komunikacji między instytucjami a sferą pozarządową. Potrzeba jeszcze większego docenienia oraz wykorzystania zasobów instytucji partnerskich; współpraca pomiędzy podmiotami organizującymi wydarzenia, np. przy „wypożyczaniu autorów”,
• Komplementarne wobec siebie potrzeby stworzenia stałego miejsca dla literatury przy jednoczesnym dążeniu do dalszej decentralizacji pola literackiego, wyjścia z działaniami do dzielnic,
• Strategiczna potrzeba wzmocnienia partnerstwa sektorowego pomiędzy obszarami kultury a edukacji,
• Potrzeba poszerzenia tematycznego wydarzeń literackich i dalszego wdrażania interdyscyplinarnego podejścia łączącego literaturę z innymi sztukami (festiwale i wydarzenia gatunkowe, np. dotyczące fantastyki, tworzenia zinów),
• Potrzeba większej ilości „zwykłych, prostych pomysłów promujących spędzanie czasu z literaturą” – upowszechnianie czytelnictwa jako części codzienności,
• Potrzeba przeniesienia akcentu z nagród na programy stypendialne w strategii wspierania środowiska twórców. Dalszy rozwój Nagrody KMLU jako projektu łączącego walory obu tych narzędzi wsparcia,
• Wzmocnienie narzędzi bezpośredniego mecenatu miasta nad księgarniami. Potrzeba jeszcze bardziej efektywnego komunikowania roli kameralnych księgarń poza grupami aktywnymi czytelniczo (np. poprzez influencerów czy osobę Prezydenta miasta),
• Potrzeba wzmocnienia programów wspierających rozwój i integrację branży (w tym wydawniczej czy księgarskiej),
• Potrzeba nowych form prezentowania i popularyzowania literackiego dziedzictwa Krakowa w przestrzeni miejskiej,
• Potrzeba jeszcze większego zaangażowania przedstawicieli środowisk literackich we współpracę międzynarodową prowadzoną przez instytucje literackie, a także jeszcze częstszego angażowania instytutów i organizacji zagranicznych w działania literackie.

W zakresie przestrzeni przyszłego Domu Literatury:

• Potrzeba stworzenia inkluzywnej przestrzeni pełniącej funkcję inkubatora oraz siedziby dla organizacji pozarządowych, podmiotów literackich oraz różnorodnych inicjatyw kulturalnych – przyjaznego środowiska dla rozwoju pola literackiego w Krakowie, oddziałującego na miasto i region, a także przestrzeni networkingu literackiego,
• Potrzeba stworzenia zaplecza logistyczno-produkcyjnego dla istniejących, oddolnych inicjatyw: interdyscyplinarnej, modułowej przestrzeni obejmującej np. sale spotkań, przynajmniej dwie niezależne sale warsztatowe, przestrzeń wystawienniczą (jako przykłady zostały podane m.in. siedziba Instytutu Kultury Miejskiej – Kunszt Wodny w Gdańsku czy Dom Literatury w Berlinie),
• Potrzeba stworzenia huba logistyczno-magazynowego wspierającego pracę wydawców, bibliotekarzy, księgarzy i innych organizacji pola literackiego,
• Potrzeba stworzenia edukacyjnych pracowni rzemieślniczych popularyzujących wiedzę o procesie powstawania książki (introligatornia, pracownia drzeworytu, litografii i in.)
• Potrzeba stworzenia przestrzeni dla spokojnej pracy twórczej,
• Potrzeba stworzenia księgarnio-kawiarni lub klubokawiarni w przyjaznym społecznie modelu (miejsce, gdzie można czytać książki),
• Potrzeba stworzenia przestrzeni na wystawy czasowe przybliżające literackie dziedzictwo Krakowa i regionu, zjawiska języka i in.,
• Potrzeba podkreślenia medycznej historii dzielnicy i dziedzictwa budynku,
• Potrzeba stworzenia przyjaznej, rekreacyjnej przestrzeni wokół budynku („łąka czytania”), co podąża za wnioskami z prototypowania przestrzeni Wesołej jako miejsca wytchnienia, regeneracji i wypoczynku.

Nazwa „Dom Literatury”

Wśród zdecydowanej większości uczestników warsztatów panował konsensus w użyciu roboczej nazwy Domu Literatury jako formuły rozpropagowanej już w Polsce (Wrocław, Łódź, Gdańsk), od lat funkcjonującej na świecie, przede wszystkim w krajach niemieckojęzycznych, a w kontekście Krakowa po raz pierwszy użytej w 2013 roku na Festiwalu Conrada podczas dyskusji „Domy dla literatury”. Obecni na sali pojedynczy przedstawiciele środowisk językoznawczych poddali jednocześnie propozycję rozważenia alternatywnej, bardziej pojemnej nazwy dla centrum (np. Dom Humanistyki). Dyskusję na temat nazwy przyszłego centrum literackiego Krakowa w oparciu o zdiagnozowane potrzeby będzie można kontynuować na kolejnych warsztatach w ramach procesu partycypacyjnego.

Fot. Alicja Rzepa

Miejsce: Apteka Designu 

W II spotkaniu w ramach procesu partycypacyjnego dla Kwartału Kultury na Wesołej wzięły udział 43 osoby, w tym: 

• Przedstawiciele środowisk twórców: Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Związek Literatów Polskich, Fundacja Kontent, Otwarta Pracownia, Kultura w Pracy, a także pisarze i pisarki niezrzeszeni w organizacjach, Stowarzyszenie Tłumaczy Literatury,
• Przedstawiciele środowisk krytyki literackiej: Wydział Polonistyki UJ, Katedra Krytyki UJ 
• Przedstawiciele literackich NGO: Fundacja Burza Mózgów, Fundacja Muzeum Komiksu, Fundacja Promocji Kultury „Urwany Film”, Stowarzyszenie Antykwariuszy i Bukinistów Krakowskich 
• Przedstawiciele instytucji prowadzących działalność około-literacką: Instytut Książki, Instytut Kultury Willa Decjusza, Biblioteka Kraków, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, Goethe Institut, 
• Przedstawiciele środowisk księgarskich i około-księgarskich (Azymut / Noc Księgarń), językoznawczych (Fundacja na rzecz Muzeum Języka Polskiego), drukarskich (Pracownia Edukacji Historycznej), medycznych (Katedra Historii Medycyny UJ), 
• Przedstawiciele Wydziału Kultury UMK oraz Małopolskiego Instytutu Kultury. 

Część I – prezentacje 

Spotkanie otworzyły prezentacje instytucji, które w niedalekiej przyszłości będą współtworzyły najbliższe otoczenie projektowanego Domu Literatury:  

• Biblioteki Kraków – w kontekście mediateki, jaka powstanie w południowej części dzielnicy kreatywnej Wesoła, w rejonie ulicy Śniadeckich, 
• Małopolskiego Instytutu Kultury – którego nowa siedziba powstanie w sąsiadującym z budynkiem przy ul. Kopernika 15 obiekcie przy ul. Kopernika 15A, współtworząc Kwartał Kultury. 

Agnieszka Staniszewska-Mól – Dyrektorka Biblioteki Kraków w swojej prezentacji przedstawiła wizję mediateki jako brakującego w Krakowie, otwartego miejsca interakcji czytelniczych, spotkań i ogólnodostępnej czytelni w nowym budynku pozbawionym ograniczeń i barier architektonicznych – centralnej miejskiej biblioteki analogicznej do wielu podobnych funkcjonujących w miastach podobnej skali na świecie. Przedstawiona koncepcja położyła szczególny nacisk na rozwiązania dostępnościowe, w tym rozwiązania dla rodzin, brak monumentalizmu i wielofunkcyjność przestrzeni. W ostatniej części prezentacji plany dotyczące działalności z zakresu popularyzacji kultury komiksowej w przyszłej mediatece przedstawił Artur Wabik z Fundacji Muzeum Komiksu. 

Tomasz Włodarski – Dyrektor Małopolskiego Instytutu Kultury w swojej prezentacji zreferował najważniejsze obszary działalności MIK ze szczególnym uwzględnieniem potencjalnych punktów stycznych z działalnością przyszłego Domu Literatury w Krakowie. Zwrócił uwagę na szanse wynikające ze statusu MIK jako instytucji zajmującej się statutowo działaniami na terenie całego Województwa Małopolskiego, a także jej specjalizacji w obszarach popularyzacji dziedzictwa i wzmacniania kompetencji kadr kultury. Wyraził zarazem wolę upamiętnienia medycznej historii dzielnicy w obiekcie przy ul. Kopernika 15A i w ramach wspólnych działań.  

Część II – warsztaty 

Część warsztatowa została podzielona na dwa zadania.  

Celem pierwszego z nich było zidentyfikowanie funkcji realizowanych już w różnych przestrzeniach literackich miasta, takich jak biblioteki, uczelnie, instytucje kultury prowadzące działalność literacką (Instytut Książki, Instytut Kultury Willa Decjusza, Pałac Potockich – obecny ośrodek działań w ramach programu KMLU, lokalne domy kultury, ale także teatry czy kina), przestrzenie targowe, siedziby wydawnictw, księgarnie i antykwariaty, kawiarnie, pracownie i mieszkania rezydencjalne. 

Identyfikacja tych funkcji pozwoliła na określenie istotnych braków w ofercie działań proczytelniczych, które mógłby wypełnić projektowany Dom Literatury w Krakowie. 

Celem drugiego zadania było określenie wartości, które miałyby przyświecać powstaniu Domu Literatury – a także zidentyfikowanie obaw, jakie mogłyby się wiązać z takim ruchem. 

Najważniejsze wnioski z dyskusji w części warsztatowej: 

1. Istniejące przestrzenie literackie Krakowa już teraz spełniają wiele istotnych funkcji. Przykładowo biblioteki, domy kultury, księgarnie i kawiarnie animują lokalne życie literackie w centrum i poszczególnych dzielnicach, wyspecjalizowane programy rezydencjalne i dogodną infrastrukturę w tym zakresie posiada Instytut Willa Decjusza, a Międzynarodowe Targi Książki posiadają pozycję wydarzenia czytelniczego i branżowego o ponadlokalnym charakterze. 
2. Pomimo tego, w Krakowie wyraźnie brakuje wspólnej, coworkingowej przestrzeni dla działań organizacji pozarządowych i podmiotów animujących na co dzień życie literackie. Dotyczy to zarówno samej aktywności kulturalnej (spotkania, festiwale, wystawy i targi – w tym przede wszystkim „mniejsze, niekonwencjonalne wydarzenia”), jak i aspektu logistyczno-technicznego: zaplecza biurowego, możliwości ulokowania siedziby, przestrzeni magazynowej („przestrzeń, w której można przechować rzeczy, ale niekoniecznie u siebie”). Uczestnicy wskazali na fakt istnienia na świecie wielu miejsc w podobnym modelu, które służą jako centra dla NGO (np. w Lipsku) czy komfortowej przestrzeni dla zewnętrznych inicjatyw (np. Kunszt Wodny – siedziba Instytutu Kultury Miejskiej w Gdańsku).W ramach działań wspierających aktywność NGO pojawiły się również postulaty zapewnienia możliwości krótkoterminowego zakwaterowania gości realizowanych spotkań czy działań z zakresu wzmacniania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, np. dyżurów prawników czy specjalistów w obszarze pozyskiwania środków zewnętrznych. 
3. Ściśle powiązane z powyższym jest aspekt związany ze stabilnością. Podczas spotkania mocno wybrzmiała potrzeba stworzenia miejsca, w którym powiązane podmioty będą mogły rozwijać swoją całoroczną działalność, wymieniać się pomysłami i tworzyć nowe – „bez obawy, że za chwilę będzie się trzeba wyprowadzać”. W Krakowie wyraźnie odczuwalny jest brak takiego miejsca, na czym tracą zarówno twórcy, jak odbiorcy życia literackiego.
4. Uczestnicy spotkania zwracali uwagę na potrzebę zapewnienia przestrzeni „różnorodności, inspiracji, poczucia kompletności, a także wytchnienia”. W tym kontekście dogodna lokalizacja Wesołej, a także ścisłe otoczenie budynku (np. możliwość organizacji kameralnych wydarzeń plenerowych w jego sąsiedztwie – np. czytań na trawie) wydaje się być istotnym atutem. 
5. Główne obawy wyrażone przez uczestników spotkania wiążą się z ryzykiem instytucjonalizacji procesu – tj. zarzucenia przez podmiot zarządzający w przyszłości Domem Literatury konstytutywnej dla programu KMLU praktyki partnerskiej, poziomej współpracy ze środowiskami literackimi. Pojawiły się obawy narzucania rozwiązań, ignorowania oddolnej energii i zasobów. Zwrócono również uwagę na:
   – ryzyka potencjalnych konfliktów pomiędzy podmiotami współużytkującymi przestrzeń Domu Literatury,
   – ryzyko kosztów związanych z użytkowaniem przestrzeni (przestrzenie coworkingowe zwykle wymagają opłat),
   – ryzyko braku oferty gastronomicznej, która zasilałaby miejsce (kawiarnia lub kawiarnio-księgarnia, która stałaby się naturalnym miejscem interakcji pomiędzy współużytkownikami Domu Literatury). 
6. Pojedynczy uczestnicy zwrócili też uwagę na ryzyko wykluczenia w ramach oferty Domu Literatury osób, które nie czytają. W tym kontekście ponownie pojawiły się propozycje alternatywnych nazw zwracających uwagę na uzupełniający aspekt językowy („Spółdzielnia Słowa”) i/lub nawiązujących do historii budynku (np. „Klinika Słowa”, “Klinika Potrzeb Wewnętrznych”). Propozycje te miały jednak charakter mniejszościowy, a nazwa „Dom Literatury” została uznana przez większą część uczestników za najprostszą, „tradycyjną” oraz wskazującą na sprawdzony w Polsce i Europie format, w ramach którego równie dobrze może być realizowana szeroka, interdyscyplinarna działalność wykraczająca także poza ścisłą działalność literacką. 
7. W zgodnej opinii uczestników przyszły Dom Literatury został zidentyfikowany przede wszystkim jako przestrzeń „uspołecznienia” – miejsce, które pozwoli się zgromadzić i da strukturę do kontynuacji i rozwoju już istniejących inicjatyw. Dom Literatury w partnerskim modelu współzarządzania ze środowiskami literackimi będzie również miejscem, w którym czytelnicy, twórcy, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz aktywiści literaccy będą stanowić dla siebie publiczność.  

W konsekwencji powstanie Domu Literatury w Krakowie przyczyni się do poprawy dobrostanu i kompetencji kulturowych mieszkańców, podniesienia jakości oferty literackiej, a także szerokiej integracji współużytkowników i odbiorców tej przestrzeni wokół książki jako medium rozwoju kompetencji osobistych i społecznych. 

Fot. Katarzyna Kukiełka

W spotkaniu udział wzięli przedstawiciele kilkudziesięciu organizacji i instytucji kultury. Celem było omówienie perspektyw związanych z planowaną nową siedzibą Małopolskiego Instytutu Kultury w Krakowie (MIK), rozwojem dzielnicy kreatywnej Wesoła oraz koncepcją utworzenia Domu Literatury. Spotkanie miało formę warsztatów prowadzonych przez facylitatorów MIK: Tomasza Adamskiego, Małgorzatę Hordyniec i Piotra Idziaka.

Dyskusje skoncentrowały się wokół możliwości współpracy instytucji kultury z MIK, synergii między Krakowem a regionem, a także roli literatury i języka w nowych działaniach kulturalnych. Uczestnicy analizowali, w jaki sposób ich działalność może być zintegrowana z projektowanymi funkcjami Wesołej oraz jakie korzyści płyną z powstania Domu Literatury jako przestrzeni twórczej, sieciującej i edukacyjnej.

Metodologia spotkania

Praca warsztatowa przebiegała w formule „world café” – uczestnicy przemieszczali się między stolikami, gdzie omawiano pięć głównych tematów:

1. Moje skojarzenia z MIK

2. Powiązania działań instytucji z literaturą i językiem

3. Korzyści z nowej siedziby MIK

4. Wkład organizacji w funkcjonowanie dzielnicy Wesoła

5. Korzyści z utworzenia Domu Literatury

Stolik 1: Moje skojarzenia z MIK

Uczestnicy postrzegają MIK jako profesjonalną i innowacyjną instytucję kultury, działającą zarówno na rzecz Krakowa, jak i całego regionu. MIK kojarzony jest z wysoką jakością usług, wsparciem dla instytucji kultury, edukacją kulturową, digitalizacją dziedzictwa i rolą think tanku w obszarze kultury. Zespół MIK oceniany jest jako kompetentny i zaangażowany. Wskazano także konkretne działania MIK, m.in. Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego, portal Wirtualne Muzea Małopolski, program „Kultura wrażliwa” czy Kongres Dyrektorów Domów Kultury.

Stolik 2: Literatura i język w działaniach instytucji

Działania związane z literaturą i językiem w dzielnicy Wesoła mogłyby obejmować spotkania z autorami, warsztaty literackie, publikacje, festiwale, a także działania związane z ochroną dziedzictwa językowego, dialektów i regionalizmów. Zaproponowano powołanie „pracowni żywego języka” oraz muzeum języka i komunikacji. Uczestnicy zwracali uwagę na potrzebę prostego języka i dostępności treści. Podkreślano także związki dzielnicy z literaturą medyczną oraz możliwości współpracy z bibliotekami, amatorskimi teatrami, archiwami, a także wsparcie dla księgarni i Domu Literatów przy ul. Krupniczej 22.

Stolik 3: Korzyści z nowej siedziby MIK

Nowa siedziba MIK w dzielnicy kreatywnej Wesoła ma potencjał stać się centrum współpracy, wymiany wiedzy i integracji instytucji kultury. Uczestnicy podkreślali możliwość sieciowania i wzajemnego uczenia się, rozwój współpracy między Krakowem a regionem, a także znaczenie atrakcyjnej lokalizacji. MIK może pełnić funkcję think tanku, organizować rezydencje dla animatorów, prowadzić doradztwo, badania i publikacje branżowe. Sugerowano, by pełnił również rolę punktu informacji dla sektora kultury i tworzył przestrzeń relaksu i spotkań. Wspomniano też o potrzebie stworzenia miejsca dostępnego komunikacyjnie i przyjaznego wizualnie – „sieciowego okrętu flagowego kultury”.

Stolik 4: Co instytucje mogą wnieść do dzielnicy Wesoła

Instytucje i organizacje kultury zadeklarowały szeroki wachlarz potencjalnych wkładów:

· Współorganizacja wydarzeń – m.in. przez Ośrodek Kultury Norwida, Fundację Promocji Kultury czy KBF (wsparcie techniczne i organizacyjne).

· Udostępnienie zbiorów i wiedzy eksperckiej – Archiwum Narodowe, Muzeum Archeologiczne, Katedra Historii Medycyny UJ.

· Programy edukacyjne i warsztaty – prowadzone przez pasjonatów, biblioteki, muzea i wydawnictwa (np. Znak).

· Tworzenie przestrzeni dostępnych – propozycje Cricoteki.

· Promocja dziedzictwa – działania wokół historii druku, tworzenia książek, literatury i języka.

· Wsparcie artystów regionalnych – ASP, instytucje wojewódzkie, domy kultury.

· Współpraca międzynarodowa i interdyscyplinarna – sieciowanie przez KBF i MIK.

· Wspólna promocja dzielnicy – jako przestrzeni otwartej, inkluzywnej i twórczej.

Sugerowano, że dzielnica powinna mieć silny komponent komunikacyjny i językowy, np. poprzez muzeum języka polskiego.

Stolik 5: Dom Literatury – szanse i możliwości

Dom Literatury uznany został za ważny element przyszłej dzielnicy, mogący pełnić rolę przestrzeni współpracy, inspiracji i integracji środowisk twórczych. Może służyć jako:

· miejsca spotkań i debat literackich,

· centrum sieciowania instytucji i osób działających wokół literatury i języka,

· obszar wsparcia edukacyjnego i animacyjnego – warsztaty, wykłady, działania międzypokoleniowe,

· otwarta przestrzeń dla różnych form literatury – również cyfrowej i eksperymentalnej,

· potencjalna lokalizacja aktywnego muzeum języka, o funkcji popularyzatorskiej i edukacyjnej.

Zgłoszono także potrzebę stworzenia miejsca wspierającego rozwój nowego języka narracji o świecie, uwzględniającego różnorodność kulturową i społeczną, dostępność oraz kontekst współczesnych wyzwań komunikacyjnych (np. AI, fake news, wielojęzyczność).

Dom Literatury może także współpracować z innymi instytucjami w dzielnicy, tworząc wspólne programy i inicjatywy. Ważnym postulatem była też integracja z dotychczas istniejącymi miejscami i działaniami literackimi w Krakowie, jak Dom Literatów czy biblioteki tematyczne.

Podsumowanie

Spotkanie pokazało duże zainteresowanie środowiska kultury nową siedzibą MIK oraz potencjałem dzielnicy kreatywnej Wesoła. Podkreślano rolę MIK jako pośrednika między Krakowem a regionem oraz jako instytucji wspierającej rozwój strategiczny, edukację kulturową i współpracę branżową.

Dzielnica Wesoła ma szansę stać się miejscem intensywnej wymiany wiedzy, eksperymentów, twórczości i promocji literatury i języka w nowoczesnej, dostępnej formie. Dom Literatury natomiast może wypełnić niszę miejsca spotkań twórców, czytelników i instytucji wspierających literaturę – nie tylko z Krakowa, ale z całej Małopolski.

Wskazane przez uczestników propozycje oraz zdiagnozowane potrzeby będą mogły posłużyć jako materiał wyjściowy do dalszego planowania i rozwoju zarówno dzielnicy Wesoła, jak i nowej siedziby MIK.

W IV spotkaniu w ramach procesu partycypacyjnego dla Kwartału Kultury na Wesołej wzięło udział 26 osób, w tym: 

• Przedstawiciele środowisk twórców: Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Związek Literatów Polskich, Kultura w Pracy, Stowarzyszenie Tłumaczy Literatury, a także pisarze i pisarki niezrzeszeni w organizacjach,  

• Przedstawiciele literackich NGO: Fundacja Czas Dzieci, Fundacja Depozyt Biblioteczny,  

• Przedstawiciele instytucji prowadzących działalność literacką: Biblioteka Kraków, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie,  

• Przedstawiciele środowisk wydawniczych, księgarskich i około-księgarskich (Wydawnictwo Ha!art, Spółdzielnia Ogniwo), językoznawczych (Fundacja na rzecz Muzeum Języka Polskiego), drukarskich (Pracownia Edukacji Historycznej), 

• Przedstawiciele KBF i Wydziału Kultury UMK. 

Głównym przedmiotem spotkania była dyskusja na temat założeń i modelu funkcjonowania dla budynku przy ul. Kopernika 15, którego przeznaczeniem jest przyszłe centrum literackie dla Krakowa. Wnioski dotyczące tego obiektu zostały następnie odniesione do szerszego kontekstu Kwartału Kultury i dzielnicy Wesoła. 

W pierwszej części spotkania uczestnicy poddali analizie kilka stworzonych niezależnie tzw. prowotypów (od „protopyp” i „prowokacja”) – propozycji modeli działalności kulturalno-usługowej dla obiektu. Następnie na ich podstawie uczestnicy przygotowali własne wstępne koncepcje działania centrum literackiego dla Krakowa obejmujące m.in. nazwę, misję, model formalny, identyfikujące najważniejsze funkcje przestrzenne oraz podstawowe grupy użytkowników centrum. Prace były prowadzone w sześciu stolikach. 

Najważniejsze wnioski z dyskusji: 

Nazwa instytucji 

W toku dyskusji nad nazwą przyszłej instytucji większość uczestników zaproponowała nazwę Dom Literatury (Dom Literatury w Krakowie) – uznaną za prostą, rozpoznawalną i wskazującą na sprawdzony format funkcjonujący w innych miastach Polski i Europy, a jednocześnie niewykluczającą szerokiej i otwartej formuły działalności. Alternatywne propozycje, takie jak Klinika Słowa i Obrazu czy Oddział Literacki, wyrażały chęć dodatkowego podkreślenia interdyscyplinarności miejsca lub odwołania do historii budynku, jednak miały charakter mniejszościowy. 

Czym miałoby być centrum literackie na Wesołej? 

Przyszłościowe centrum literackie na Wesołej postrzegane jest jako miejsce integracji twórców i odbiorców twórczości wokół słowa – pisanego, mówionego, drukowanego i wizualizowanego (tzw. „osłowie”). Ma to być instytucja i przestrzeń wspierająca działalność literacką, edukacyjną i społeczną, otwarta dla różnych grup użytkowników: mieszkańców, turystów, NGO-sów, twórców, badaczy, młodzieży i szkół. 

Działalność miejsca powinna być oparta na wartościach takich jak: interdyscyplinarność, inkluzywność, współpraca, różnorodność, dobrostan, stabilność, rozwój i otwartość. 

Model formalny 

Zdecydowana większość uczestników wskazywała na konieczność powołania nowej, niezależnej instytucji miejskiej, wyodrębnionej z dotychczasowych struktur KBF. Jej funkcjonowanie ma opierać się na federacyjnym modelu współdzielenia przestrzeni ze środowiskami literackimi, w którym: 

• Funkcję administracyjną pełni operator (np. wyłoniony w konkursie), 

• Istotna część przestrzeni jest współzarządzana przez organizacje pozarządowe i podmioty pola literackiego, wyłaniane w prostych, a jednocześnie otwartych i gwarantujących równe szanse udziału postępowaniach, 

• Istotne decyzje (np. o programie, sposobie udostępniania przestrzeni) podejmowane są kolegialnie np. przez Radę Programową, składającą się z zewnętrznych ekspertów, przedstawicieli NGO-sów (rezydentów) i operatora. 

Misja 

Planowane jest, aby centrum literackie na Wesołej było miejscem, które m.in.: 

• Promuje literaturę i czytelnictwo w sposób interdyscyplinarny i inkluzywny – bez względu na kompetencje kulturowe czy tzw. próg wejścia, 

• Integruje środowiska literackie, twórcze i mieszkańców, 

• Wspiera rozwój twórczości, edukacji literackiej i działań społecznych, 

• Tworzy przestrzeń do współpracy między sektorami kultury, edukacji i NGO, 

• Zachowuje i udostępnia dziedzictwo literackie i językowe regionu. 

Funkcje przestrzenne  

Centrum literackie na Wesołej mogłoby zapewniać m.in.: 

• Przestrzeń coworkingową – dla niezależnych twórców, małych NGO-sów i organizacji bez siedziby, 

• Biura projektowe – do czasowego wynajmu na potrzeby NGO i innych organizacji pola literackiego, 

• Sale spotkań, warsztatowe i konferencyjne – do organizacji festiwali, wydarzeń kulturalnych (w tym całorocznych programów oraz akcydentalnych cykli/wydarzeń), szkoleń i warsztatów, 

• Przestrzenie wystawiennicze i festiwalowe – zarówno wewnętrzne, jak i plenerowe (ogród), 

• Edukacyjną pracownię książki – przestrzeń przybliżającą techniki projektowania książki, druku, introligatorstwa i in., 

• Strefę gastronomiczno-księgarską – kameralną kawiarnię i księgarnię wspierającą lokalnych twórców, 

• Archiwa i magazyny – m.in. dla rezydujących NGO-sów, wydawców, 

• Przestrzenie rezydencjalne – pokoje pracy dla pisarzy i artystów, 

• Zaplecze socjalne i administracyjne – dla codziennego funkcjonowania instytucji i jej partnerów, 

• Przyległe przestrzenie zielone, w sezonie wiosenno-letnim wykorzystywane na lekkie wydarzenia plenerowe czy ogród społeczny. 

Typy wydarzeń i działań 

Planowana jest tu organizacja i wspieranie takich wydarzeń jak: 

• Festiwale literackie, 

• Spotkania autorskie i debaty literackie, 

• Warsztaty twórcze, czytelnicze, edytorskie i translatorskie, 

• Czytania performatywne i działania interdyscyplinarne, 

• Wystawy związane z literaturą, książką i słowem, 

• Działania edukacyjne (także w przestrzeni cyfrowej), 

• Kiermasze i kameralne targi książki, prezentacje wydawnictw, 

• Sieciowanie i szkolenia dla kadr kultury. 

Użytkownicy przestrzeni 

Planowane jest, aby z przestrzeni przyszłego centrum literackiego na Wesołej mogli korzystać: 

• Czytelnicy i mieszkańcy, także niezaangażowani w działania instytucji, 

• Szkoły, młodzież i edukatorzy, 

• Turyści i odwiedzający dzielnicę Wesoła, 

• Organizacje pozarządowe (stowarzyszenia, fundacje literackie), 

• Pisarze, poeci, tłumacze, edytorzy, graficy, ilustratorzy, 

• Wolontariusze i badacze związani z kulturą i humanistyką. 

Podsumowanie 

Nowoczesne centrum kultury literackiej ma być miejscem, które: 

• Wspiera rozwój i promocję literatury, 

• Umożliwia interdyscyplinarną współpracę i eksperymenty, 

• Działa w modelu otwartym i partycypacyjnym, 

• Integruje środowiska twórcze z mieszkańcami i odbiorcami. 

• To miejsce, w którym twórcy i czytelnicy stają się nawzajem swoją publicznością, a literatura łączy się z codziennością, edukacją i dialogiem społecznym. 

Kontekst Kwartału Kultury i Dzielnicy Wesoła 

Centrum kultury literackiej w wypracowanym powyżej modelu powinien być integralną częścią Kwartału Kultury – sieciującym podmiotem, która współdziała z innymi współużytkownikami dzielnicy Wesoła, tworząc spójną ofertę kulturalną i edukacyjną. Jako miejsce otwarte, integrujące działania literackie z interdyscyplinarnymi inicjatywami, może stać się punktem styku literatury, sztuki, edukacji i aktywności społecznej. W kontekście Wesołej – dzielnicy o unikalnym charakterze historyczno-przestrzennym – centrum literackie wnosić będzie ożywienie, rozwijać dostępność kultury w zielonej, sprzyjającej spotkaniom przestrzeni, budując trwałe więzi pomiędzy twórcami, mieszkańcami oraz partnerami sektora kultury.