Kosmiczny rok 2021 w Krakowie Mieście Literatury UNESCO

Miniony rok w Krakowie Mieście Literatury UNESCO należał bezapelacyjnie do Stanisława Lema. Festiwal Bomba Megabitowa, Kongres Futurologiczny, plenerowa wystawa międzynarodowych okładek autora Solaris, kosmiczna edycja ogólnopolskiej akcji Czytaj PL, premiery lemowskich książek – takich urodzin nie miał jeszcze chyba żaden krakowski twórca. W tym roku na mapie kulturalnej miasta pojawił się nowy adres – w czerwcu 2021 dla szerokiej publiczności otworzył się Pałac Potockich. Rynek Główny 20 w szybkim czasie stał się ważnym miejscem dyskusji o literaturze, sztuce, muzyce czy filmie, a także gościnną przestrzenią dla wielu krakowskich festiwali, m.in. Festiwalu Miłosza czy Festiwalu Conrada.

Krakowskie obchody Roku Lema

W listopadzie 2020 roku, na wniosek KBF, Wydawnictwa Literackiego i Fundacji Instytut Polska Przyszłości, decyzją Sejmu RP patronem 2021 roku został Stanisław Lem. Od tego momentu nabrały tempa krakowskie przygotowania do 100. rocznicy urodzin jednego z najwybitniejszych polskich prozaików i najszerzej tłumaczonego polskiego autora. To właśnie w mieście, w którym Lem mieszkał i tworzył przez większość swojego życia i w którym już niebawem ma powstać Planeta Lem. Centrum Literatury i Języka, odbyły się najważniejsze wydarzenia jubileuszowych obchodów. Celem krakowskich wydarzeń w ramach Roku Lema było oddanie literackiego geniuszu autora Dzienników gwiazdowych, przypomnienie ogromnej rozpiętości jego intelektualnych zainteresowań oraz odwagi, błyskotliwości i prekursorstwa w myśleniu na temat szans, wyzwań i zagrożeń współczesności.

Festiwal Bomba Megabitowa – pomostowe wydarzenie łączące światy kultury, technologii i nauki – odbył się w dniach od 10 do 14 września 2021. Na program złożyły się spotkania, premiery książkowe, debaty, warsztaty dla dorosłych i dzieci, czytania tekstów Lema z muzyką na żywo, koncerty, pokazy filmowe, spektakle , a nawet teatralne improwizacje sceniczne. W wydarzeniach wzięli udział, m.in.: Aleksandra Przegalińska, Ewa Lipska, Hatif Janabi, Jerzy Bralczyk, ks. Adam Boniecki, Natalia Hatalska, Piotr Kraśko, Robert Więckiewicz, Stanisław Bereś, Wojciech Orliński i Wojciech Zemek. Organizatorami festiwalu było Miasto Kraków, KBF i Fundacja Instytut Polska Przyszłości. Najważniejsze wydarzenia festiwalowe są dostępne na platformie VOD – PLAY KRAKÓW.

W czasie festiwalu po raz pierwszy przyznane zostały nagrody za wybitne osiągnięcia w dziedzinach kultury, technologii i nauki – Planety Lema. Laureatem w kategorii Kultura został Edwin Bendyk – ceniony dziennikarz i publicysta zajmujący się problematyką cywilizacyjną i wpływem techniki na życie społeczne, a także ekologią i rewolucją cyfrową. Statuetka za wybitne osiągnięcia w dziedzinie nauki trafiła do profesora Artura Ekerta – pioniera badań z zakresu kryptografii kwantowej, profesora fizyki kwantowej w Mathematical Institute na Uniwersytecie Oksfordzkim. Kapituła Nagrody Planety Lema doceniła również wyjątkowy wkład doktor Olgi Malinkiewicz na rzecz rozwoju technologii, przyznając jej nagrodę w tej kategorii. To uznana na całym świecie fizyczka, wynalazczyni rewolucyjnej metody wytwarzania drukowanych ogniw słonecznych na bazie perowskitu.

Festiwalowi Bomba Megabitowa towarzyszyła wystawa – Wizja globalna. Okładki do książek Stanisława Lema 1951–2015 pod opieką kuratora Przemka Dembowskiego, wybitnego projektanta graficznego, oraz filmowy przegląd ekranizacji książek Lema w Kinie Pod Baranami. W ramach obchodów Roku Lema realizowane były też całoroczne internetowe cykle, w tym seria podcastów Na tapczanie siedzi Lem (dostępny na profilu Spotify kwartalnika „Przekrój”) czy wideorecenzje pod nazwą Crème de la Lem, które można oglądać na kanale KBF na platformie YouTube.

By przekonać się, że rok 2021 należał do Lema, wystarczy spojrzeć na programy najważniejszych krakowskich festiwali. Pasma lemowskie zagościły m.in. na Festiwalu Kultury Żydowskiej, Copernicus Festival, Open Eyes Economy Summit czy na Festiwalu Conrada, na którym m.in. miała miejsce premiera biografii Lema autorstwa Agnieszki Gajewskiej. We wrześniu w Pałacu Potockich odbył się również Kongres Futurologiczny – trzydniowa konferencja kulturalno-naukowa łącząca zagadnienia futurologiczne z wizjami przyszłości, obecnymi w kulturze popularnej. Organizatorami wydarzenia była Polska Fundacja Fantastyki Naukowej we współpracy z Miastem Kraków i KBF.

Literatura w centrum Rynku Głównego w Krakowie

Pałac Potockich przy Rynku Głównym 20 to nowy adres na kulturalnej mapie Krakowa. Oficjalne otwarcie dla publiczności pierwszego piętra pałacu, na którym swoją siedzibę ma również Dział Literacki KBF, odbyło się w czerwcu 2021 roku. Współgospodarzami tego miejsca są KBF oraz Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki, której przestrzeń wystawiennicza mieści się w zabytkowych piwnicach budynku, a na parterze działa kameralna księgarnia MOCAK Bookstore BUNKIER.

W 2021 zainaugurowaliśmy nowy cykl interdyscyplinarnych debat W(y)kluczenia łączących literaturę i aktywizm społeczny. Głośne premiery książkowe były dla nas punktem wyjścia do rozmów o sytuacji mniejszości, migracji, ekologicznej wrażliwości, społecznych i ekonomicznych nierównościach. Dyskutowaliśmy m.in. o sytuacji na granicy z Białorusią, prawach kobiet i mniejszości seksualnych, wykluczeniu ekonomicznym czy inkluzywnym języku. Gośćmi cyklu byli m.in. Anna Cieplak, Łukasz Barys, Magda Moskal, Maja Heban, Marcin Żyła i Miko Czerwiński. Kuratorką pasma była dziennikarka, obywatelka, feministka – Aleksandra Lipczak, laureatka Nagrody Literackiej im. Witolda Gombrowicza i finalistka nagrody literackiej Nike 2021.

Krakowski pałac kultury tętnił literaturą, sztuką, muzyką i filmem. W każdą niedzielę zapraszaliśmy na kreatywne warsztaty dla rodzin z dziećmi inspirowane literaturą. Literackie Chwile w Pałacu Potockich to – jak dotąd –  ponad 30 warsztatów i ponad 650 zadowolonych uczestników i uczestniczek, ponad 30 książek stanowiących inspirację do kreatywnej zabawy przygotowanych przez 22 partnerskie wydawnictwa oraz spotkania z edukatorami i animatorami, ale też ilustratorami i pisarzami – m.in. Przemysławem Liputem, Michałem Rusinkiem i Barbarą Gawryluk. W ramach cyklu odbyły się też warsztaty dla zamkniętych grup, w tym dla uczniów szkół specjalnych.

W 2021 roku przy Rynku Głównym 20 odbyły się liczne spotkania autorskie poświęcone książkom objętym patronatem Krakowa Miasta Literatury UNESCO. Gościliśmy m.in. Waldemara Bawołka, Urszulę Jabłońską, Romę Ligocką, Dominikę Słowik czy Andrzeja Stasiuka oraz licznych laureatów i laureatki drugiej edycji Nagrody Krakowa Miasta Literatury UNESCO (w 2021 roku wsparcie finansowe w ramach tego projektu dla swoich najnowszych literackich inicjatyw otrzymało 39 twórców i twórczyń zgłoszonych przez 26 wydawców; wśród docenionych zgłoszeń znalazły się m.in. projekty literackie reportażystki Anny Goc, pisarki Zośki Papużanki, tłumacza Ryszarda Krynickiego czy ilustratorki Marty Ignerskiej). Pomnażanie literackiego dziedzictwa i pielęgnowanie wizerunku Krakowa oraz wsparcie dla środowisk kreatywnych związanych z literaturą i sektorem wydawniczym to kluczowe założenia Strategii Krakowa Miasta Literatury UNESCO na lata 2017–2022, które znajdują odzwierciedlenie w rozwijanym od kilku lat programie patronackim.

W Pałacu Potockich – zlokalizowanym na rogu Rynku Głównego i słynnej ulicy Brackiej – nie mogło zabraknąć dyskusji o poezji: zarówno dawnej (cykl Powinowactwa z wyboru współtworzony razem z Ośrodkiem Badań nad Twórczością Czesława Miłosza), jak i współczesnej, eksperymentalnej czy awangardowej (cykl Wszystkie słowa na P pod opieką kuratora Jakuba Kornhausera). Rozmawiano również o mniej lub bardziej zapomnianych postaciach polskiej literatury XIX i XX wieku (cykl Wyszukaj Klasyka przygotowany przez Marcina Wilka), a także oddawano się refleksji nad filmowymi adaptacjami arcydzieł literackich krakowskich pisarek i pisarzy (cykl Kinematograf w Pałacu Potockich współtworzony z Kinem Pod Baranami).

Pałac Potockich był również centrum wydarzeń w ramach Festiwalu Miłosza i Festiwalu Conrada, w tym conradowskich pasm: Kongresu Książki i Word2Picture. Przy Rynku Głównym 20 poznaliśmy również tegorocznych laureatów i laureatki Nagrody im. Wisławy Szymborskiej i Nagrody im. Jerzego Turowicza.

Conrad nadal inspiruje – o naturze przyszłości podczas Festiwalu Conrada

Ubiegłoroczny Festiwal Conrada (18–24 października 2021) odbył się w formie hybrydowej – złożyło się na niego ponad 80 wydarzeń stacjonarnych i internetowych, w których wzięło udział ponad 150 gości i gościń pochodzących m.in. z Chorwacji, Japonii, Korei Południowej, Libanu, Nowej Zelandii czy Polski. Wspólnym wątkiem wszystkich wydarzeń były rozważania pod festiwalowym hasłem Natura przyszłości.

Mieliśmy okazję obejrzeć m.in. spotkanie ze słynną eseistką, historyczką i działaczką feministyczną Rebeccą Solnit, wybitnym, wielokrotnie nagradzanym amerykańskim pisarzem Georgem Saundersem, pisarzem i publicystą pochodzącym z plemienia Cherokee Brandonem Hobsonem czy pochodzącą z Holandii osobą autorską uhonorowaną Międzynarodową Nagrodą Bookera 2020 – Marieke Lucas Rijneveld. Jednym z ważnych wątków festiwalu był temat uchodźstwa, o którym rozmawialiśmy m.in. z kurdyjskim pisarzem Behrouzem Boochanim, autorem głośnej książki Tylko góry będą ci przyjaciółmi (Książkowe Klimaty 2021, przeł. Tomasz S. Gałązka). Podczas festiwalu nie zabrakło spotkań z polskimi autorami i autorkami. W cyklu Światy literackie – przybliżaliśmy twórczość m.in. Doroty Masłowskiej, Mikołaja Grynberga, Julii Fiedorczuk, Adama Kaczanowskiego, Angeliki Kuźniak, Bronki Nowickiej czy Macieja Płazy.

Część festiwalowych wydarzeń odbywała się stacjonarnie w krakowskich księgarniach i w centrum festiwalowym w Pałacu Potockich. Tu dyskutowaliśmy m.in. z Błażejem Warkockim i Tomaszem Kaliściakiem, redaktorami antologii Dezorientacje (Krytyka Literacka 2021), o polskiej literaturze queer, Ingą Iwasiów i Agnieszką Gajewską o biografii Stanisława Lema czy laureatem Nagrody Goncourtów 2020 – francuskim pisarzem Hervém Le Tellierem.

Festiwal tradycyjnie zwieńczyła gala Nagrody Conrada. Statuetkę za najlepszy debiut 2020 roku odebrała Elżbieta Łapczyńska za wydany przez Biuro Literackie Bestiariusz nowohucki, który objęliśmy patronatem Krakowa Miasta Literatury UNESCO.

Współpraca międzynarodowa, programy stypendialne i mentoringowe

W marcu 2021 powitaliśmy w Krakowie nową stypendystkę programu ICORN – Międzynarodowej Sieci Miast Schronienia koordynowanego przez Miasto Kraków, KBF i Instytut Kultury Willa Decjusza, który zapewnia miejsce pracy twórczej oraz opiekę nad pisarzami i pisarkami zagrożonymi prześladowaniami i łamaniem praw człowieka. W tym roku stypendystką projektu została Aaiún Nin – pochodząca z Angoli poetka i performerka. Krakowska publiczność mogła spotkać się z nią m.in. w ramach Światowego Dnia Poezji oraz Festiwalu Conrada, a już w 2022 ukaże się jej tomik poetycki w przekładzie na język polski.

Pomimo pandemii w 2021 roku w Pałacu Potockich odbył się kurs specjalizacyjny dotyczący pisania tekstów non-fiction dla uczestników międzynarodowego projektu CELA – Connecting Emerging Literary Artists organizowanego przez kilkunastu partnerów z Europy, w tym KBF, pod egidą programu Kreatywna Europa. Zaangażowani w projekt pisarze, pisarki, tłumacze i tłumaczki wzięli udział w szkoleniach, warsztatach i kursach online. Odbyło się też kilka spotkań polskiego zespołu zaangażowanego w inicjatywę, a także szkolenie specjalizacyjne pn. Creative non-fiction przygotowane przez Dział Literacki KBF.

W 2021 roku udostępniono mieszkanie rezydencjalne w Pałacu Potockich, które od maja do grudnia regularnie odwiedzali pisarze i pisarki oraz tłumacze i tłumaczki z Polski i innych krajów. W maju gościliśmy dziennikarkę i reporterkę Beatę Szady w ramach wspólnego programu dwóch Miast Literatury UNESCO – Krakowa i Wrocławia. W czerwcu swoje literackie projekty realizował tu tłumacz Krzysztof Umiński, w lipcu francuska rysowniczka, ilustratorka, autorka komiksów – Tamia Baudouin, a w sierpniu Mira Marcinów, laureatka literackiego Paszportu „Polityki” 2021. W Roku Lema do Krakowa zawitał również Wiktor Jaźniewicz, tłumacz książek autora Solaris na białoruski i rosyjski, a także Ursula Philips, tłumaczka z języka polskiego na angielski, oraz Hendrik Lindepuu – tłumacz literatury polskiej na estoński, wydawca i ambasador polskiej kultury w tym kraju.

W ramach Międzynarodowego Programu Rezydencjalnego dla pisarzy i pisarek z Miast Literatury UNESCO gościliśmy w 2021 roku w krakowskiej Willi Decjusza dwóch pisarzy: Maartena van der Graafa z Holandii oraz Ostapa Ukrainietesa z Ukrainy. Ponadto w ramach współpracy ze Staromiejskim Domem Kultury z Warszawy, Instytutem Kultury Miejskiej z Gdańska, Stowarzyszeniem Unia Literacka i Stowarzyszeniem Tłumaczy Literatury uruchomiliśmy stronę literaryresidenciespoland.pl, która stanowi internetową bazę rezydencji literackich w Polsce i na świecie. Strona wystartowała 23 kwietnia 2021 roku – w Światowym Dniu Książki i Praw Autorskich.

W grudniu ogłosiliśmy nowy program metoringowy Translatorium przeznaczony dla poczatkujących tłumaczy i tłumaczek literatury angielskiej, hiszpańskiej i niemieckiej. Od stycznia do sierpnia 2022 roku każda z zakwalifikowanych osób będzie pracować nad swoim przekładem literackim pod okiem Małgorzaty Łukasiewicz (język niemiecki), Tomasza Pindla (język hiszpański) i Macieja Świerkockiego (język angielski). Dodatkowo uczestnicy wezmą udział w wybranych zajęciach Centrum Badań Przekładoznawczych przy Wydziale Polonistyki UJ oraz w spotkaniach z doświadczonymi tłumaczami ze Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury.

Księgarnie odporne w Mieście Literatury

13 grudnia 2021, w Dniu Księgarza, po raz kolejny poznaliśmy laureatów corocznego plebiscytu Wybieramy Księgarnie Roku, którego celem jest promowanie niezależnych księgarń jako ważnych lokalnych miejsc kultury. Krakowianie i krakowianki wrzucili ponad trzy tysiące kart do głosowania do urn znajdujących się w 34 księgarniach i antykwariatach biorących udział w konkursie. Swoje głosy oddawali również online za pośrednictwem strony ksiegarnie.miastoliteratury.pl. W 2021 roku wyróżnienie otrzymały: Główna Księgarnia Naukowa (w kategorii Najlepsze książki), Księgarnia WAM (w kategorii Najlepsi księgarze), Cafe NOWA Księgarnia (w kategorii Najlepszy klimat) i Spółdzielnia Ogniwo (w kategorii Najlepsze wydarzenia).

Plebiscyt Wybieramy Księgarnie Roku stanowi część strategii wspierania rozwoju tradycyjnego księgarstwa wpisanej w program Kraków Miasto Literatury UNESCO. Na strategię tę składa się m.in. system ulg czynszowych w lokalach miejskich, program wspierania działalności kulturalnej w księgarniach, półki z patronatami wydawniczymi KMLU w krakowskich księgarniach i nadzwyczajne działania realizowane od wiosny 2020 roku w odpowiedzi na skutki pandemii koronawirusa, takie jak program pomocowo-ochronny Księgarnie odporne. W 2021 w ramach tej inicjatywy odbyły się też międzynarodowe spotkania księgarzy – z początkiem roku udało się zorganizować trzy spotkania dla polskich niezależnych księgarzy z księgarzami z trzech Miast Literatury UNESCO: Pragi, Edynburga i Barcelony. Wszystkie spotkania były szansą na międzynarodową wymianę doświadczeń związanych z funkcjonowaniem w realiach pandemii.

Współpracując z krakowskimi księgarniami, wspieramy je m.in. poprzez organizację wydarzeń i wynajmowanie półek jako przestrzeń promocyjną dla tytułów objętych patronatem Krakowa Miasta Literatury UNESCO. W 15 krakowskich księgarniach można znaleźć półki oznaczenie czerwonym znakiem Kraków jak się pisze! Od grudnia zeszłego roku półki promują też książki napisane z myślą o dzieciach, w tym pozycje nominowane do Nagrody im. Ferdynanda Wspaniałego.

Kursy uważnego czytania i pisania

W ubiegłym roku Pałac Potockich był otwarty i dostępny również dla młodzieży szkolnej. W zajęciach w ramach Szkoły czytania – inicjatywy edukacyjnej realizowanej przez KBF od 2018 roku – udział wzięło ponad 500 uczniów i uczennic z krakowskich liceów i techników. Zajęcia dla młodzieży prowadzili m.in. Sylwia Chutnik, Łukasz Orbitowski, Dominika Słowik, Jakub Kornhauser i Magdalena Kicińska.

W Pałacu Potockich realizowaliśmy również program Szkoły Pisania KMLU – kompleksowej, całorocznej oferty zajęć kreatywnego pisania adresowanej do różnych grup odbiorców. W 2021 roku odbyły się m.in. warsztaty scenopisarskie z Mateuszem Pacewiczem, warsztaty pisania z Dominiką Słowik, Mirą Marcinów i Grzegorzem Uzdańskim, a także warsztaty tłumaczeniowe z Magdaleną Heydel i eseistyczne z Wojciechem Nowickim.

W minionym roku zainaugurowaliśmy Szkołę Redaktorską i program mentoringowy dla początkujących pisarzy prowadzony przez Filipa Modrzejewskiego oraz zorganizowaliśmy po raz szósty kurs pisania powieści. Ku naszej wielkiej radości kolejni absolwenci i absolwentki zajęć publikują swoje literackie debiuty – w 2021 w Wydawnictwie Drzazgi ukazała się świetnie przyjęta przez krytyków i czytelników książka Barbary Woźniak, absolwentki kursu Krakowa Miasta Literatury UNESCO.

Moda na czytanie

Stanisław Lem patronował również tegorocznej akcji Czytaj PL organizowanej przez KBF i Woblink przy wsparciu Instytutu Książki. Uczestnicy przez cały listopad mogli za darmo czytać i słuchać 12 bestsellerowych tytułów. Hasło tegorocznej edycji – Akcja nie z tej ziemi – odnosiło się do Roku Lema. Wśród książek dostępnych dla czytelników i czytelniczek znalazła się m.in. antologia opowiadań Stanisława Lema Fantastyczny Lem oraz biografia pisarza autorstwa jego syna, Tomasza. Akcja nie z tej ziemi dotarła ponownie na Polską Stację Antarktyczną imienia Henryka Arctowskiego, udowadniając tym samym, że czytać można zawsze i wszędzie!

Upowszechnianie czytania wśród najmłodszych było ważną częścią programu KMLU w 2021 – o czym świadczy nie tylko literacki cykl spotkań dla najmłodszych Literackie Chwile w Pałacu Potockich, ale i zaangażowanie w projekt Supermoc książek. We współpracy z Fundacją Powszechnego Czytania, Wrocławiem Miastem Literatury UNESCO, Polską Izbą Książki i Fundacją Olgi Tokarczuk, przy wsparciu Biblioteki Narodowej, powstały dwie publikacje: Supermoc książek. Poradnik upowszechniania czytania oraz Supermoc książek. Jak rozwijać zainteresowania czytelnicze dzieci?. Publikacje są dostępne w wersji cyfrowej na stronie https://fpc.org.pl/. Wersja papierowa dostępna jest na pierwszym piętrze Pałacu Potockich (do wyczerpania zapasów). We współpracy z Wydziałem Edukacji Miasta Krakowa odbędzie się też program szkoleń dla nauczycieli i nauczycielek przedszkolnych.

Zapraszamy do śledzenia profili KBF, Krakowa Miasta Literatury UNESCO i Pałacu Potockich na Facebooku oraz odwiedzania naszych stron internetowych: kbf.krakow.pl, miastoliteratury.pl, palacpotockich.krakow.pl.