Przystań, klasyka! O Tadeuszu Peiperze

📅 14 września (sobota), godz. 16.00
🎯 Metaforma Cafe, ul. Powiśle 11
Gość: Michalina Kmiecik
Prowadzenie: Marcin Wilk

„Papież awangardy” to bohater ostatniego w tym roku spotkania w ramach cyklu „Przystań, klasyka!” realizowanego przy kiermaszu Bukiniści nad Wisłą. O ciągle niedowartościowanej tradycji awangardy literackiej i rewolucyjnym płomieniu, jaki przetoczył się przez Kraków i Polskę w latach 20. XX wieku rozmawiać będzie z Marcinem Wilkiem Michalina Kmiecik z Katedry Teorii Literatury UJ. Spotkanie odbędzie się w sobotę 14 września o godz. 16.00 w kawiarni Metaforma na terenie pawilonu Powiśle 11.

Tadeusz Peiper urodził się w 1891 roku w Podgórzu, będącym wówczas niezależnym miastem na obrzeżach Krakowa, w rodzinie pochodzenia żydowskiego. W chwili wybuchu I wojny światowej przebywał na studiach w Paryżu, gdzie jako obywatel C.K. Monarchii został internowany. Zwolniony z obozu w Bordeaux, przedostał się do Madrytu, w którym mieszkał w latach 1915-1920. Nawiązał wówczas kontakt z czołowymi przedstawicielami tamtejszego świata literackiego i artystycznego – barwnego, kipiącego tygla nurtów i frakcji.

Madryt drugiej dekady XX wieku to (używając określenia Juana Manuela Boneta) „koktajl izmów” – miasto, w którym żyli i tworzyli m.in. Pablo Picasso, Jorge Luis Borges, Federico García Lorca czy Robert i Sonia Delaunay, tworzyły się też zalążki utraizmu – hiszpańskiej awangardy. Słynna „Walizka Peipera” – kuferek z jego niepublikowanymi utworami napisanymi podczas pobytu w Hiszpanii – stała się później metaforą niespełnionych szans na zmianę układu sił w polskiej literaturze międzywojennej i danie odporu dominującej tradycji romantycznej. Walizka z rękopisami Peipera miała zaginąć podczas powrotu autora pod Wawel.

Już w niepodległej Polsce stał się Peiper sztandarową postacią środowiska twórców określanych w późniejszym okresie mianem „Awangardy Krakowskiej” – grupy poetów skupionych wokół założonego i redagowanego przez Peipera w latach 1922-1923 i 1926-1927 pisma „Zwrotnica”. Twórcy związani z grupą, tacy jak Jalu Kurek, Julian Przyboś czy Adam Ważyk zakwestionowali charakterystyczny dla polskiej literatury kult poetów-wieszczów, odrzucając sentymentalizm i opowiadając się za teraźniejszością („Dojrzeć w wystawach sklepowych piękno równe pięknu kaplic katedralnych”), zbliżeniem poezji do rytmu prozy i metaforą poety jako budowniczego zdań, a nie natchnionego artysty („spiętrzanie” zdań, tzw. peiperos – poemat rozkwitający). Ideowe założenia awangardy wyłożył słynny manifest artystyczny Peipera „3 x M” – Miasto, Masa, Maszyna (1922).

Ruch rozwijał postulaty krakowskich futurystów wyrażone w skandalizującej „jednodniówce” Nuż w bżuhu Brunona Jasieńskiego (1921) – ciągle aktualne myślenie czcionką i formą, bulwersujące zabiegi na ortografii, literaturę wyzwoloną z przymusu naśladowania rzeczywistości. Zaciekle zwalczana w kręgach konserwatywnych i twórczości poetów głównego nurtu spod znaku Skamandra, „Zwrotnica” Peipera i Awangarda Krakowska pozostała unikatowym zjawiskiem w polskiej literaturze.

Wybuch II Wojny Światowej zmusił Peipera do ewakuacji do Lwowa, który wkrótce potem zajęła Armia Czerwona. Aresztowany przez NKWD i wywieziony w głąb Związku Radzieckiego, powrócił do kraju w 1944 roku. Po wojnie zamieszkał w Warszawie, praktycznie zaprzestając publikowania i odcinając się od współpracy z nową władzą. Odtrącony i niezrozumiany przez otoczenie, stopniowo popadał w chorobę psychiczną. Zmarł w Warszawie 1969 roku, został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.

Za życia Peipera ukazało się m.in. 9 zbiorów jego poezji, poemat Na przykład, dramat Skoro go nie ma, a także liczne teksty teoretyczne poświęcone poezji. Czesław Miłosz napisał z uznaniem, że twórczość Peipera to przykład „niezłomnego przywiązania do zasad”. Warto dodać, że spora część dorobku redaktora „Zwrotnicy” nie została nigdy opublikowana. Szczególnie interesujące mogą być rękopisy z okresu powojennego, które zgodnie z prawem będą mogły ujrzeć światło dzienne dopiero w 70. rocznicę śmierci autora.

Uosabiane przez Tadeusza Peipera kierunki awangardowe w literaturze polskiej do dziś torują sobie drogę do szerszej świadomości. Do ogólnie rozumianej spuścizny twórczej Awangardy Krakowskiej nawiązuje dzisiaj m.in. działalność krakowskiego wydawnictwa Ha!art. Postaci bohatera spotkania poświęcona była też wystawa Papież awangardy. Tadeusz Peiper w Hiszpanii, Polsce, Europie, zrealizowana przez Muzeum Narodowe w Warszawie w 2015 roku.

O swojej fascynacji Peiperem i twórczością pisarzy awangardowych opowie podczas rozmowy z Marcinem Wilkiem Michalina Kmiecik.

dr Michalina Kmiecik – ukończyła komparatystykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, na tej samej uczelni w roku 2015 obroniła pracę doktorską. Członkini Polskiego Stowarzyszenia Komparatystyki Literackiej oraz European Network for Avant-Garde and Modernism Studies (EAM). Współtworzy radę programową serii awangarda/rewizje (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego). Zajmuje się teorią i historią awangardy, intermediami oraz poezją eksperymentalną.

Marcin Wilk – dziennikarz, kurator programów literackich. Publikował na łamach m.in. „Polityki”, „Tygodnika Powszechnego”, „Przekroju”, „Czasu Kultury”, „Dekady Literackiej”, „Ha!artu”, „Radaru” i „Lampy”. Współpracował z Radiem Kraków. Przez kilka lat redagował kolumnę książkową w „Dzienniku Polskim”. Stały współpracownik miesięcznika „Znak”. Autor m.in. książek biograficznych o Annie Jantar (Tyle słońca. Anna Jantar. Biografia) i Irenie Kwiatkowskiej (Kwiatkowska. Żarty się skończyły). W czerwcu 2019 r. ukazała się jego książka o ostatnich dniach przed II wojną światową w Polsce (Pokój z widokiem. Lato 1939). Prowadzi blog książkowy „Wyliczanka” – www.wyliczanka.eu.